Kerstmis tijdens de Tweede Wereldoorlog

Ook tijdens de Tweede Wereldoorlog wordt Kerstmis gevierd, soms zelfs onder de meest erbarmelijke omstandigheden. De viering van kerst tijdens de oorlog is in de westerse wereld een baken van beschaving in een tijd waarin die beschaving vaak ver is te zoeken. Kerst houdt de hoop op een beter leven in stand.

Het is nu moeilijk voor te stellen dat mensen tijdens de verschrikkelijke Tweede Wereldoorlog überhaupt trek hebben om iets te vieren. Het tegenovergestelde is eerder waar, want in tijden van rampspoed lijken mensen zich beter de waarde van vrede en voorspoed te kunnen inschatten. Het verlangen naar een vredig bestaan wordt intensiever beleefd tijdens de kerstdagen in oorlogstijd. Zo zingen de schuilende mensen tijdens de aanvallen van Duitse bommenwerperpers op Londen tijdens kerst kerstliederen. Duitse soldaten vrolijken hun bunkers op met een takje dennengroen tijdens de Slag om Stalingrad in 1942. In de tropische hitte op het eiland Guadalcanal maken Amerikaanse soldaten kerstbomen van palmbladeren, die ze versieren met verband. Krijgsgevangenen in Japanse en Duitse kampen kijken reikhalzend uit naar kerstpost van thuis. Zelfs in concentratiekamp Auschwitz wordt stiekem kerst gevierd. Ondanks de verschrikkingen van de oorlog, blijft kerst een tijd van verbroedering.

De auteur Kevin Prenger is gefascineerd door de tegenstrijdigheid van de vrolijkheid van Kerstmis en de ellende van de oorlog. In zijn boek Kerstmis onder vuur beschrijft hij hoe kerst wordt gevierd tijdens de oorlog aan het front, thuis en in de kampen. Prenger schrijft in zijn boek over ontroerende verhalen, alsmede de drang van velen om, zelfs tijdens de Hongerwinter, ondanks alle ellende toch kerst te vieren. Hier volgt een greep uit die verhalen waaruit blijkt dat kerst het beste bij de ene mens kan bovenbrengen en bij de andere het slechtste.

Eten voor onderduikers, sinaasappelen en een mis in de Sint Pietersberg

Een voorbeeld van zo’n ontroerend verhaal is dat van de Italiaanse priester Borsotto. Hij helpt Joodse onderduikers in het bergdorpje Andonno aan onderduikadressen. Tijdens de nachtmis in 1943 vraagt hij de kerkgangers geschenken te geven aan de onderduikers, net zoals de 3 wijzen in het kerstverhaal in Bethlehem. De dorpelingen hebben het zelf niet breed. Ze kloppen 1 voor 1 aan bij de onderduikadressen en delen met de Joodse onderduikers hun voedsel en brandhout. In 2014 kent het Israëlische Holocaustinstituut Borsotto de onderscheiding ‘Rechtvaardige onder de Volkeren’ toe vanwege zijn hulp aan Joden tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Kleine gebaren kunnen voor de ontvanger groot zijn, zeker tijdens kerst in een tijd waarin er weinig is. 2 Amerikaanse piloten die zijn gelegerd in Engeland, sparen sinaasappelen voor een gezin dat hen met kerst in 1944 heeft uitgenodigd. De man en vrouw van het gezin schillen de vruchten en delen ze met buurtkinderen. De jongste kinderen hebben nog nooit een sinaasappel geproefd. In een tijd waarin veel mensen eerst aan zichzelf denken, zijn er dus ook mensen die het weinige dat ze hebben met anderen delen. Het laat zien dat kerst, naast de tijd van verbroedering, ook een tijd is van delen.

Een hele bijzondere kerstviering vindt met kerst 44 plaats in een mergelgrot in de Sint Pietersberg bij Maastricht, dat op 14 september van dat jaar is bevrijd. De grot is in handen van de Broeders van de Onbevlekte Ontvangenis van Maria. Zowel de Broeders als een Amerikaanse soldaat spelen op het harmonium dat voor de gelegenheid is overgebracht van het klooster naar de grot. Een Amerikaanse soldaat schrijft aan zijn moeder over hoe hij onder de indruk is van de prachtige houtskooltekeningen op de muur en de gebeeldhouwde pilaren, gangen en kamers. “De hele plek leek wel een kunstwerk. […] Het was een plek die je nergens anders in de wereld kan vinden.” Bij binnenkomst van de soldaten zingt het koor Adeste Fidelis (Komt allen tezamen).

Nadat er gelegenheid is om te biechten, begint de eigenlijke viering. Daarna wordt het Amerikaanse volkslied gezongen, gevolgd door liederen die weinig of niets met kerst hebben te maken. Op een lege muur zetten de Amerikanen hun handtekening na afloop van de mis. Als de viering is afgelopen, keren de soldaten terug naar hun onderkomens. Een deel van hen gaat direct terug naar de Ardennen, waar ze worden ingezet tijdens het Ardennenoffensief dat op 16 december 1944 van start is gegaan.

De 10-jarige Sussie Cretier is in 1944 een vluchtelingenkind in Alphen aan de Maas. Het meisje wordt een soort mascotte voor de Canadese militairen, die in de uiterwaarden zijn gestationeerd. Als kerstcadeau krijgt ze een winterjas vervaardigd van een legerdeken met zilveren knopen die de militairen van hun uniformen hebben afgehaald. Ze is er erg gelukkig mee, want ze heeft bijna niets. Later zou Sussie 1 van de Canadezen opnieuw ontmoeten en met hem trouwen. Het jasje hangt tegenwoordig in het Canadese oorlogsmuseum in Ottawa.

Hongerwinter, kerst in gevangenschap en kerst in Auschwitz

In het westen van Nederland heerst er honger tijdens de Hongerwinter van 44. Er is aan alles tekort, vooral aan voedsel en brandstof. Sommigen hebben voor de kerst iets opgespaard, om toch nog iets van een kerstdiner op tafel te kunnen zetten. Een 4-jarig meisje in Amsterdam deelt als kerstmaaltijd met haar vader en moeder een blikje zoete gecondenseerde melk. Ze is haar kat kwijt, die volgens haar ouders is gestolen. Wellicht is het beest in de pan geëindigd. In Amsterdam zijn kleine kerstbomen, alsmede dennengroen nog wel te koop, zij het tegen schrikbarende bedragen. Autoriteiten grijpen in en dwingen de verkopers hun prijzen te verlagen.

Westerse geallieerde krijgsgevangenen ontvangen met kerst kerstpakketten van het Rode Kruis, met daarin ingeblikte kalkoen en kerstpudding. Australische krijgsgevangenen maken van poedermelk, water en suiker schepijs. Ze zetten het buiten in de vrieskou en hebben zo een dessert voor na de kerstmaaltijd. De gevangenen in Japanse krijgsgevangenschap hebben het een stuk minder. De pakketten van het Rode Kruis komen niet bij hen terecht. Op kerstdag 1943 mogen een aantal Canadese gevangenen aanschuiven bij de Japanners aan tafel. De Japanners maken foto’s van het geheel voor propagandadoeleinden en sturen de Canadezen vervolgens van tafel. Een Japanner betrapt een jongen op het pakken van wat snoepgoed en slaat hem vervolgens bijna dood.

Op kerstavond 1940 vieren gevangenen van het concentratiekamp Auschwitz stiekem Kerstmis in het ondergrondse mortuarium, de veiligste plek in het kamp. Aan 1 kant van het mortuarium zijn lijken opgestapeld. In het midden fungeren 3 lijkkisten met een wit laken bovenop als tafel. Andere kisten dienen als banken. Er is tevens een kerstboompje. Op het kerstmenu staat zelfgemaakte aardappelpannenkoekjes. De alcoholische drank is vervaardigd van ontsmettingsalcohol. Een priester is aanwezig, die een gebed uitspreekt en hosties uitdeelt. De Poolse gevangene Konstanty Piekarski, één van de aanwezigen, memoreert: “We hadden geen goed nieuws over de oorlog of van onze families, maar op de één of andere manier lukte het ons de hoop op te roepen dat de Duitsers uiteindelijk de oorlog zouden verliezen en dat we naar huis zouden terugkeren, We zongen zelfs enkele kerstliederen.”

In de concentratiekampen van de nazi’s zijn met kerst soms kerstbomen met lichtjes opgetuigd. Lichamen van terechtgestelde gevangenen in Auschwitz liggen onder de boom, om andere gevangenen af te schrikken. In concentratiekamp Neuengamme staan gevangenen op kerstavond 44 uren in de kou op de appelplaats bij de verlichte kerstboom. Een Joodse gevangene speelt op zijn viool Stille Nacht. Er breekt een vreselijke paniek uit als de bewaarders de honden loslaten op de gevangenen. Mensen worden door vluchtenden vertrapt of door de honden verscheurd.

Verbroedering tussen vijanden

Er zijn maar een paar spaarzame momenten geweest dat vijanden met elkaar verbroederen tijdens kerst. Vlak voor kerst in 1943 wordt een Amerikaanse bommenwerper, waarvan de bemanning de eerste vlucht boven Duitsland uitvoert, aangevallen en geraakt. De staartschutter is dood en er zijn een aantal gewonden aan boord, onder wie de commandant Charlie Brown. Op de terugweg naar Engeland worden ze onder vuur genomen en plotseling komt een Duitse jachtvlieger naast hun vliegen, die oogcontact met hun maakt en hen groet. Na de oorlog zal de piloot, Franz Stigler, verklaren dat het tegen zijn principes is zo’n zwaar gehavend toestel uit de lucht te schieten. Als een landing op een Duits vliegveld niet lukt, begeleidt Stigler de Amerikaanse bommenwerper naar de Noordzee. Met een laatste groet vertrekt hij. Brown weet in Engeland te landen en gaat na de oorlog op zoek naar Stigler. Brown en Stigler ontmoeten elkaar in 1990. Volgens Brown voelt die ontmoeting als een hereniging met een broer.

In het Hürtengewald nuttigen 3 Duitse en 3 Amerikaanse soldaten op kerstavond 44 de kerstmaaltijd, terwijl even verderop het Ardennenoffensief gaande is. Elisabeth Vincken heeft met haar 12 jaar oude zoon Fritz een heenkomen gezocht in de jagershut van haar man, om aan de bombardementen op hun woonplaats Aken te ontkomen. Haar man is bakker, die dienst doet bij de luchtbeschermingsdienst. Als hij op kerstavond niet komt opdagen, besluiten ze de kerstmaaltijd uit te stellen. Plotseling wordt er op de deur geklopt en er staan 3 jonge Amerikaanse soldaten voor de deur van wie er 1 gewond is. Ze hebben 3 dagen in de kou rondgelopen op zoek naar hun bataljon. Elisabeth besluit het kerstdiner toch op te dienen en de vetgemeste haan Hermann (vernoemd naar Hermann Goering) verdwijnt in de oven. Dan wordt er weer op de deur geklopt. Fritz doet open en ziet tot zijn ontsteltenis 3 Duitse soldaten staan. Hij weet dat op het onderbrengen van vijandelijke soldaten de doodstraf staat. Ook zij zijn de weg kwijtgeraakt en zoeken onderdak. Elisabeth laat hen binnen en vertelt de Duitsers dat er nog 3 andere gasten aanwezig zijn, die ze niet als vrienden zullen beschouwen. “Het is kerstavond en er wordt niet geschoten”, zegt Elisabeth. De Duitsers begrijpen dat het om Amerikanen gaat en laten hun wapens buiten. De Amerikanen leveren hun wapens in bij Elisabeth. Langzamerhand verdwijnt de spanning en 1 van de Duitse soldaten is een student medicijnen, die de gewonde Amerikaan verzorgt. Ze eten en drinken samen in de kleine jagershut. De volgende ochtend nemen ze afscheid en geeft Elisabeth de soldaten hun wapens terug. “Wees voorzichtig jongens. Ik wil dat jullie op een dag weer naar jullie eigen huis terugkeren”, luidt het zorgzame advies van Elisabeth. De Duitsers wijzen de Amerikanen de weg terug en 1 van hen, een korporaal, geeft zijn kompas mee.

Fritz Vincken publiceert dit verhaal in 1973 in Reader’s Digest. De Amerikaanse president Ronald Reagan refereert aan deze geschiedenis tijdens een toespraak in Duitsland op 5 mei 1985. Fritz Vincken gaat op zoek naar de soldaten en via een uitzending van het Amerikaanse programma Unsolved Mysteries komt hij in 1995 in contact met 1 van de Amerikaanse soldaten, genaamd Ralph Blank. Hij blijkt nog steeds in het bezit te zijn van het kompas dat hij heeft gekregen van de Duitse korporaal. “Jouw moeder redde mijn leven”, zegt de Ralph Blank tegen Fritz. De andere mannen uit het verhaal heeft Fritz nooit teruggevonden.

White Christmas

In 1941 op Eerste Kerstdag zingt Bing Crosby het lied White Christmas, 3 weken na de Japanse aanval op Pearl Harbor. Dit melancholische kerstlied zal uitgroeien tot het meest verkochte lied aller tijden. Samen met Thriller van Michael Jackson is de plaat meer dan 50 miljoen keren over de toonbank gegaan. Het lied bestaat uit slechts 8 regels, waarin niet 1 keer wordt gerefereerd aan de oorlog. Het verlangen naar sereniteit en het einde van de oorlog behoeft in het kerstlied niet te worden benoemd: vanaf de eerste noten en de eerste woorden, wordt de luisteraar meegenomen in de kerstwens van de zanger, die hoopt op een witte kerst en op geluk dat eens was. De slee, de kerstkaarten en de sleebellen spreken bij veel mensen tot de verbeelding.

Het lied is geschreven door de Joodse componist Irving Berlin, die helemaal niets met de oorspronkelijke bedoeling van kerst heeft. Zijn persoonlijke gevoelens over kerstmis worden sterk beïnvloed door een tragedie die op eerste kerstdag 1928 plaatsvindt: Irving Berlin jr., die dan een paar weken oud is, komt te overlijden. Berlin en zijn vrouw bezoeken vanaf dat moment elk jaar op eerste kerstdag het graf van hun vroeg gestorven zoon.

White Christmas is een seculair lied, waarin de christelijke achtergrond van het feest niet wordt benoemd. Duizenden Engelssprekende soldaten verspreid over de hele wereld zingen vanaf 1941 het beroemde kerstlied, in hoop op vrede en verlangen om kerst thuis te vieren. Zelfs de meest geharde soldaat houdt het bij het horen van het lied niet droog. Amerikaanse soldaten van de 99e Infanterie Divisie die zijn gelegerd bij de Duits-Belgische grens in 1944, zouden hebben afgesproken White Christmas niet te neuriën: ze zijn bang dat ze hun emoties niet de baas kunnen blijven. White Christmas groeit uit tot een internationaal kerstlied en de grootste hit van de oorlog.

Hitler en de ‘edeljood’ Eduard Bloch

Adolf Hitler heeft nooit van kerst gehouden. Zijn geliefde moeder overlijdt tijdens de donkere dagen voor kerst op 21 december 1907 aan borstkanker. De Joodse armenarts Eduard Bloch verzorgt zijn moeder tot aan haar einde en is de familie behulpzaam. Ongeveer 30 jaar later sluit Oostenrijk zich aan bij nazi-Duitsland, de zogenaamde Anschluss. Bloch staat dan onder bescherming van Hitler. Hij zou de Joodse arts een ‘Edeljude’, een ‘edeljood’, hebben genoemd. Hitler zou hebben gezegd: “Als alle Joden zo waren, zou er geen antisemitisme zijn.” De familie Bloch vertrekt in november 1940 uit het Oostenrijkse Linz. In mei 1945, minder dan een maand na de zelfmoord van Hitler, overlijdt Eduard Bloch in New York. Adolf Hitler en de nazi’s zijn verantwoordelijk voor het vermoorden van 6 miljoen Joden tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Kerst is een tijd van verbroedering en brengt bij velen het beste naar boven. Het blijkt dat zelfs in tijd van oorlog, onder de meest moeilijke omstandigheden, mensen hun tegenstellingen kunnen overbruggen en elkaar in eerste instantie als medemens kunnen beschouwen. Anderen daarentegen kennen deze empathie niet, waardoor ze ook tijdens kerst verstoten blijven van medemenselijkheid.

(Bron: Kevin Prenger-Kerstmis onder vuur, Smithsonianmag.com, Historiek.net, Tracesofwar.nl., Wikipedia)