Operatie Market Garden: gedoemd te mislukken

Op 17 september 1944 vindt één van de grootste luchtlandingen uit de geschiedenis plaats in de omgeving van Nijmegen, Eindhoven en Arnhem: Operatie Market Garden. Na de invasie in Normandië en de snelle geallieerde opmars daarna in juni 1944 lijkt de bevrijding eerder een kwestie van weken dan van maanden. Foute inschattingen en een ontembaar optimisme over het verloop van de oorlog, evenals de wens om de oorlog voor de Kerst te beëindigen, zorgen voor één van de grootste misrekeningen uit de Tweede Wereldoorlog.

Operatie Market Garden bestaat uit 2 delen: de luchtlanding (Market) en het grondoffensief (Garden) dat vanuit België plaatsvindt. Paratroepers uit Groot-Brittannië, de Verenigde Staten en Polen moeten belangrijke bruggen over de Maas, de Waal en de Rijn innemen, waarna grondtroepen over die bruggen kunnen doorstoten naar het IJsselmeer. De Duitse troepen in West-Nederland worden op die manier afgesneden en de weg naar het Duitse Ruhrgebied, het industriële hart van Duitsland, ligt open. Zo weten de geallieerden een snellere en veiligere opmars naar Duitsland te creëren in plaats van via de sterk gefortificeerde Westwall tussen Frankrijk en Duitsland.

Overblijfselen van de Westwall.

Market Garden is een idee van de Britse Veldmaarschalk Bernard Montgomery. De opperbevelhebber van de geallieerde strijdkrachten en latere president van de Verenigde Staten, Dwight D. Eisenhower, is aanvankelijk geen voorstander van het plan, maar gaat toch overstag. Hij stemt pas op 10 september in met het plan, 7 dagen dus voor de uitvoering ervan. De voorbereidingen verlopen haastig. De Amerikanen van de 101st en 82nd Airborne Divisions moeten de bruggen rond Eindhoven en Nijmegen innemen. De Britten van de 1st Airborne Division veroveren de bruggen rond Arnhem. De 3 divisies zullen landen over een afstand van 70 kilometer. Het Britse XXX Corps, waaronder de Prinses Irene-brigade, moet dan door het door paratroepers veroverde gebied oprukken naar het IJsselmeer. Als de operatie slaagt, kunnen geallieerde troepen om de Westwall heen. De Westwall is een verdedigingslinie van 630 kilometer die loopt van Kleef bij de Nederlandse grens tot aan Zwitserland. De linie is een aaneenschakeling van Bunkers, tankversperringen, mitrailleursnesten, prikkeldraad en mijnenvelden die moeilijk is te veroveren.

Bernard Law Montgomery.

Door op te stormen naar het IJsselmeer worden zoals gezegd Duitse troepen afgesneden van Duitsland. Tevens wordt daarmee een ander probleem opgelost: vanaf 8 september schieten de Duitsers vanuit Wassenaar V2-raketten op Londen af. Door de Duitsers af te snijden kunnen deze wapens niet vanuit Duitsland naar Nederland worden vervoerd. Op zware tegenstand van de Duitsers wordt niet gerekend.

De landingen

De luchtlandingen op 17 september verlopen goed. Het 2e bataljon van luitenant-kolonel John Frost van de Britse 1st Airborne Division bereikt de verkeersbrug over de Rijn bij Arnhem en vormt op de noordoever van de Rijn een bruggenhoofd. Het landingsterrein ligt 8 tot 12 kilometer van de brug. Britse planners wijzen een landingsplek dichter bij de brug af, omdat de grond te drassig is. Het kost uiteindelijk 6 uur voor de Britten bij de brug aankomen.

Het XXX Corps loopt bij Eindhoven en Nijmegen veel vertraging op door de sterke Duitse verdedigingslinies. De vertraging is zo groot dat ze op de tweede dag al 36 uur achterlopen op het geplande schema. Het lukt daardoor niet om Frost en zijn mannen te ontzetten, waardoor hij na enkele dagen het bruggenhoofd moet opgeven. De restanten van de 1st Airborne Division worden in de nacht van 25 op 26 september vanuit Oosterbeek naar de zuidoever geëvacueerd.

Aan de Britse 1st Airborne Division is een Poolse parachutistenbrigade toegevoegd die op de 3e dag moet landen. Opmerkelijk is dat die Polen zullen worden gedropt op plekken die Britse planners ongeschikt achten. De luchtmacht is niet in staat genoeg transportvliegtuigen te leveren, waardoor de droppings van paratroepers worden uitgesmeerd over meerdere dagen. Dat vermindert het verrassingseffect van de landingen aanzienlijk. Er zijn te weinig vliegtuigen om alle paratroepers in 1 keer te laten landen. Het gevolg is dat er maar 1 keer op 17 september wordt geland en dat de 1st Airborne Division niet op volle sterkte is. Daarnaast moet de helft van de gelande soldaten achterblijven op de landingsterreinen voor de volgende droppings een dag later.

Interessant detail is dat de hoogste korpscommandant die zal meevliegen, luitenant-generaal Frederick ‘Boy’ Browning, zijn complete staf meeneemt in 38 zweefvliegtuigen, waarvan er maar weinig zijn. Hem wordt verweten dat hij de laatste kans wil aangrijpen om troepen te commanderen voor de oorlog voorbij is.

Duitse weerstand groter dan verwacht

In de loop van de operatie wordt meer en meer duidelijk dat Market Garden op een fiasco zal uitdraaien. Volgens militaire inlichtingen van de geallieerden bevinden zich ongeveer 4.000 Duitse militairen in het gebied van Market Garden en zal er op weinig tegenstand van de Duitsers gerekend hoeven te worden. Op de ochtend van de landingen op 17 september oefent een SS-opleidingsbataljon van majoor Sepp Kraft toevallig in de bossen bij Oosterbeek. Hij ziet de landingen van de paratroepers en begint met het opstellen van een verdedigingslinie. Kraft en zijn mannen snijden het pad van de geallieerde verkenners af, waardoor de verrassingsaanval van de paratroepers mislukt. Het verrassingseffect is wellicht het belangrijkste wapen van de paratroepers. Daarnaast bevindt zich het neusje van de zalm van de Duitse commandanten zich in de buurt. Zo heeft veldmaarschalk Walter Model zijn hoofdkwartier opgeslagen in Oosterbeek en heeft hij ervaren commandanten voorhanden als de paratroepergeneraal Kurt Student evenals de aanvoerders van de 9e en 10e SS-pantserdivisies. Deze ervaren Duitse soldaten weten wat te doen bij een vijandelijke luchtlanding.

Het operationele tempo van de Britten is beduidend lager dan dat van de Duitsers. De divisiecommandant van de Britse 1st Airborne Division generaal-majoor Roy Urquhart, heeft zelf geen ervaring met luchtlandingen, omdat hij niet gek is op vliegen en dus zelf nooit uit een vliegtuig is gesprongen. Urquhart maakt op de eerste dag van de landingen de fout om zijn commandopost te verlaten, waardoor hij wordt omsingeld door de Duitsers. Hij moet bij een burger onderduiken. Urquhart weet op 19 september te ontsnappen en wordt met zijn troepen herenigd. Tijdens zijn afwezigheid woedt er een discussie over wie de leiding op zich moet nemen terwijl Urquharts troepen tevergeefs proberen de verkeersbrug over de Rijn te bereiken.

Een Britse soldaat ligt gewond in de greppel. Mannen van het Rode Kruis helpen hem.

Er komen verontrustende berichten over een mogelijk Duits herstel in Zuid-Nederland. Die worden vrijwel allemaal genegeerd. Brownings inlichtingenofficier laat luchtopnamen maken waaruit blijkt dat er Duitse voertuigen, waaronder tanks, zich rond Arnhem bevinden. Brownings reactie is opmerkelijk: hij stuurt de officier op ziekteverlof wegens overspannenheid. De luitenant-generaal is ervan overtuigd dat de Duitsers zo goed als verslagen zijn en legt alle bezwaren terzijde.

De Amerikanen van de 101st Airborne Division en de 82nd Airborne Division hebben Veghel en de bruggen over de Aa en de Zuid-Willemsvaart binnen 2 uur na de landing ingenomen. Een deel van de Amerikanen rukt op naar Son om de brug over het Wilhelminakanaal te veroveren. Als ze de brug naderen, blazen de Duitsers die op. De 82nd Airborne Division stuit bij de Waalbrug bij Nijmegen op een SS-divisie en moet terugtrekken om de landingsterreinen van de tweede golf paratroepers veilig te stellen. Uiteindelijk moet ook de ingenomen brug bij Arnhem worden opgegeven.

De John Frostbrug in Arnhem, tijdens een herdenking.

De verrassingsaanval van de paratroepers zouden alle zwakheden van het plan Market Garden, zoals de korte voorbereidingstijd en het grote landingsterrein, teniet doen. Dat blijkt een grote inschattingsfout: marges om tegenslagen op te vangen, zijn er niet. Zo moet het complete Britse XXX Corps over 1 provinciale weg oprukken. Elke kapotgeschoten tank moet dus eerst van die weg worden verwijderd voordat de colonne kan verdergaan. Het oprukken van dat XXX Corps in 2 dagen van de Belgische grens naar Arnhem is daarom veel te optimistisch ingeschat.

De Polen krijgen de schuld

De Poolse 1e Onafhankelijke Parachutistenbrigade landt op 19 september uitgerust met zware wapens in zweefvliegtuigen ten noorden van Oosterbeek en komt terecht in een gevecht tussen de Britten en de Duitsers, waardoor veel materieel en mankracht verloren gaat. De overigen moeten de volgende dag springen. Door het slechte weer landen ze echter pas op 21 september bij Driel ten zuidwesten van de Rijnbrug bij Arnhem, waar zich een veerpont zou bevinden. Zij moeten de resten van de gehavende Britse 1st Airborne Division bij Oosterbeek ontzetten, die zijn omsingeld door Duitsers. De Poolse bevelhebber generaal-majoor Stanislaw Sosabowski, zelf geen voorstander van Market garden, is woedend, omdat er geen informatie is over de situatie ter plaatse. De Polen landen onder zwaar vuur en bevinden zich tussen de vijanden, zonder zware wapens en met slechts 65 procent van de Poolse brigade. Bovendien blijkt de veerpont weg te zijn. Sosabowski besluit ’s avonds met zijn mannen de Rijn over te steken onder hevige beschietingen van de Duitsers. Ongeveer 200 soldaten halen de overkant en tientallen sneuvelen. Sosabowski probeert de andere commandanten ervan te overtuigen de Rijn enkele kilometers ten westen over te steken, omdat de Duitse verdediging daar minder sterk is. De Britten houden echter vast aan de oversteek bij Driel. Deze mislukt vanwege de sterke Duitse weerstand. Op 24 september wordt Market Garden afgeblazen en in de nacht van 25 op 26 september worden de resterende Britse en Poolse troepen vanuit Oosterbeek geëvacueerd. Het XXX Corps legt een massaal afsluitingsvuur op de Duitse stellingen om de terugtocht te dekken. Hiermee komt een eind aan Market Garden. De Polen krijgen van de Britten de schuld van het falen van de operatie en Stanislaw Sosabowski wordt in december 1944 van zijn commando ontheven.

Veldmaarschalk Montgomery noemt Market garden voor 90 procent geslaagd. Dat, terwijl de geallieerden niet om de Westwall zijn heengetrokken en de Duitsers in het westen van Nederland niet zijn afgesneden. Het gebied rond Nijmegen biedt wel de mogelijkheid voor een hernieuwd geallieerd offensief, maar eerst moet Zuid-Nederland worden bevrijd. Daar is de veldmaarschalk nog tot de winter mee bezig. Montgomery probeert Eisenhower de schuld in de schoenen te schuiven van het falen van Market Garden doordat hij niet alle middelen ter beschikking heeft gekregen.

Ook krijgen de Polen de schuld. De Poolse parachutistenbrigade is eigenlijk opgericht voor de bevrijding van Warschau en Market Garden zou haar enige wapenfeit worden in West-Europa, zo luidt de Britse belofte. Market Garden valt echter tegelijk met de Opstand van Warschau, waardoor de Poolse paratroepers hun landgenoten niet kunnen helpen. Volgens Montgomery en Browning zouden de Polen slecht hebben gevochten. De schuld van het falen van Market Garden ligt echter in de zwakheden van het plan zelf.

Eerherstel

Jarenlang is er in Nederland gestreden om eerherstel van de Poolse bevrijders en van generaal-majoor Stanislaw Sosabowski. Die komt er uiteindelijk: op 31 mei 2006 overhandigt koningin Beatrix de Bronzen Leeuw aan de kleinzoons van Sosabowski, Stanislaw en Michal. Op diezelfde dag reikt de koningin de Militaire Willems-Orde uit aan de Poolse 1e Onafhankelijke Parachutistenbrigade.

Koning Willem-Alexander in gesprek met een veteraan tijdens de herdenking van 2014 van de Poolse bijdrage aan de bevrijding.

Als Operatie Market garden zou zijn geslaagd, dan zou de oorlog wellicht eerder zijn afgelopen. Door een gebrekkige voorbereiding, het optimisme over het verloop van de oorlog, het onderschatten van de Duitse weerstand, de gebrekkige communicatie en de slechte leiding is Operatie Market Garden echter gedoemd te mislukken. Nederland krijgt nog te maken met de verschrikkelijke hongerwinter van ‘44/’45. Het duurt nog tot mei 1945 voordat Nederland en Europa zijn bevrijd.

In 2019 is het 75 jaar geleden dat Operatie Market Garden heeft plaatsgevonden. Op verschillende plekken in Zuid-Nederland worden daarom herdenkingen georganiseerd.

(Bron: Christ Klep-Historischnieuwsblad.nl, NIOD.nl, Historiën.nl, Tracesofwar.nl, Wikipedia.)