De geniale componist Ludwig van Beethoven

Hij geldt wellicht als de grootste componist uit de geschiedenis: Ludwig van Beethoven. Zijn beroemde muziekstukken als Für Elise, de 5e Symfonie en de 9e Symfonie (het Europese volkslied) zijn na de eerste noten voor bijna iedereen herkenbaar. Talloze componisten en muzikanten zijn door hem beïnvloed. Het is in 2020 250 jaar geleden dat dit muziekgenie is geboren.

Beethovens muziek brengt in zijn tijd een schok teweeg, omdat zijn werken radicaal breken met de conventionele opvattingen. Beethoven zorgt ervoor dat muziek niet langer alleen tot vermaak dient: hij maakt er kunst van, die de luisteraar verheft. Beethovens werken worden meestal in 3 stijlperiodes ingedeeld: de Eerste Stijlperiode, de tijd in Bonn en in Wenen tot ongeveer 1800, de Midden Stijlperiode, ook wel de Heroïsche Periode genoemd, die tot ongeveer 1813 duurt en de Late Stijlperiode, die zo rond 1818 aanvangt. De periode tussen 1813 en 1818 zien muziekhistorici als een periode die Beethoven nodig heeft om tot zijn late stijl te komen.

Het wonderkind Ludwig van Beethoven

Ludwig van Beethoven wordt op 16 of 17 december 1770 geboren in het Duitse Bonn. Zijn precieze geboortedag is niet bekend. Wat wel zeker is, is dat hij op de 17e december is gedoopt. Zijn vader is Johann Van Beethoven, die tenor is aan het hof van de keurvorst, en zijn moeder is Maria Magdalena Keverich. Hij wordt Ludwig genoemd naar zijn in Mechelen geboren Vlaamse grootvader Louis of Lodewijk, die Kapelmeister is en die zich later als hofmuzikant te Bonn zal vestigen. Ludwigs jeugd staat in de schaduw van Wolfgang Amadeus Mozart, die al naam heeft gemaakt als groot componist en muzikant. Beethovens vader wil van de jonge Ludwig net zo’n wonderkind maken. Die leert hem viool en pianospelen en haalt hem op zijn 11e levensjaar van school, om zich voltijds aan de muziek te kunnen wijden. Hij kan daarom slecht lezen, schrijven en rekenen, maar groeit wel uit tot één van de beste pianisten van zijn tijd. Soms wordt Ludwig midden in de nacht uit bed gehaald om zijn talent aan een gast te laten horen. Hij heeft een moeilijke jeugd: zijn vader is geregeld ladderzat en het huwelijk is slecht. Ludwig is een teruggetrokken, eenzaam en verwaarloosd kind. Na de dood van zijn moeder wordt de 16-jarige Beethoven verantwoordelijk voor zijn broers en zijn alcoholistische vader die onder curatele is gesteld.

Vanaf 1779 krijgt Beethoven les van de componist Christian Gottlieb Neefe, die beseft dat Beethoven over een buitengewoon talent beschikt. Hij voorspelt dat Beethoven, als hij zo doorgaat, een 2e Mozart kan worden. In 1782 wordt Beethovens eerste compositie uitgegeven, de Dresslervariaties, en het jaar daarop de zogenaamde Kurfürstensonates. In 1781 bezoekt hij met zijn moeder Nederland. Beethoven treedt op in Rotterdam en in Den Haag voor prins Willem V. Hij wordt in 1784 naast zijn leraar Neefe hoforganist en verdient 150 florijnen per jaar. Mede door zijn leraar kan hij op kosten van keurvorst Maximillian Franz naar Wenen reizen om bij Mozart te studeren. Er is echter twijfel of de 2 elkaar ooit echt hebben ontmoet. Hij keert al snel terug naar Bonn, waar zijn moeder in 1787 overlijdt. Het zijn moeilijk jaren met de dood van zijn moeder, de verantwoordelijkheid voor zijn 2 broers en zijn beschonken vader. Daarbij is Bonn te klein voor het grote muzikale talent. Beethoven wordt gevraagd om, wanneer keizer Joseph II in 1790 overlijdt, een cantate te schrijven. Samen met de variaties Venni Amore is dit het hoogtepunt van Beethovens periode in Bonn.

In 1792 nodigt Joseph Haydn Beethoven uit om bij hem in Wenen te gaan studeren. In die tijd bezetten Napoleons troepen het Rheinland en Beethoven moet dwars door de vijandelijke linies reizen om in Wenen te komen. Beethoven zou beweren dat hij vrijwel niets van de grote componist Haydn heeft geleerd. Vanwege zijn onorthodoxe manier van pianospelen wordt hij een graag geziene gast bij adellijke families. Hij doet aan pianowedstrijden mee, die hij meestal wint. Hij besteedt aandacht aan zijn kleding en uiterlijk en gaat op dansles. Dat verloopt niet zo goed, want de componist kan bij het dansen geen maat houden! Beethoven componeert 3 pianotrio’s, die hij opdraagt aan Haydn. Hij treedt in Wenen in 1795 voor het eerst op in het openbaar in het Burgtheater. Het jaar daarop gaat hij met zijn weldoener prins Lichnowsky, bij wie hij tevens woont, op muziekreis naar Praag, Dresden, Leipzig en Berlijn, waar hij 2 cellosonates componeert voor de cellist Jean-Louis Duport, die ze samen uitvoeren voor de koning van Pruisen. In die tijd geeft hij onder andere de eerste 2 pianoconcerten uit, alsmede de pianoconcerten opus 2 en 10 en pianosonate opus 13 Pathetique. In 1799 werkt hij aan zijn 1e symfonie en niets lijkt Beethovens toekomst in de weg te staan.

Beeld Beethoven in Wenen

Beethoven wordt doof

Maar Beethoven heeft een geheim: hij wordt langzaam doof, hetgeen voor een componist en muzikant vreselijk moet zijn. Hij deelt dit geheim in 1801 met zijn vrienden Franz Gerhard Wegeler en Carl Amenda. Hij verzoekt de 2 er met niemand over te praten. In de zomer van 1802 reist hij op doktersadvies naar Heiligenstadt, net buiten Wenen, in de hoop dat daar zijn gehoor zal verbeteren. Tegen het eind van zijn verblijf is dat niet het geval, waardoor hij aan zelfmoord denkt. Hij schrijft een soort testament, het Heiligenstädter Testament, waarin hij zijn depressies van zich afschrijft en besluit door te leven. Hij laat oor trompetten maken en bedenkt een methode om te luisteren door beengeleiding. Hij bevestigt het ene uiteinde van een dunne staaf aan de klankbodem van zijn piano en houdt het andere uiteinde vast tussen zijn tanden. Hierdoor kunnen de geluidstrillingen via zijn tanden en kraakbeen zijn gehoor bereiken. Ook plaatst hij schotten op zijn vleugel, die het geluid richting hem weerkaatsten en speelt zo hard dat zijn vleugel het weleens begeeft. Op zijn 45e is Beethoven nagenoeg doof.

Beethoven wordt verliefd op zijn pianoleerlinge, gravin Giulietta Guicciardi. Hij weet dat het vanwege het standsverschil niets wordt, maar schrijft voor haar de Mondscheinsonate. Beethoven is vaak verliefd. In 1805 verdiept de relatie tussen hem en Josephine von Brunswick. De weduwe stelt zich wat voorzichter op dan de verliefde Beethoven, getuige de gepassioneerde brieven die hij aan haar stuurt. Hij schrijft voor haar An die Hoffnung. Zij behoort samen met haar zuster Therese en andere vrouwen tot de gegadigden om de Unsterbliche Geliebte te zijn, een term die hij gebruikt voor een geliefde in een brief die hij schrijft in 1812 en die in zijn nalatenschap wordt gevonden. Wie zij echt is, is onbekend. Ook is het niet bekend of de brief echt is verstuurd. Beethoven zou nooit trouwen. Na de Unsterbliche Geliebte zal hij nooit meer een poging doen om een serieuze relatie te krijgen met een vrouw.

Eroïca, Fidelio en Für Elise

In 1803 schrijft hij zijn 3e symfonie Eroïca, die hij aan Napoleon opdraagt. Deze symfonie maakt grote indruk op zijn tijdgenoten en is een belangrijk werk in de muziekgeschiedenis. Als hij in 1804 verneemt dat Napoleon zich als keizer heeft laten kronen, krast hij de naam Napoleon zo hard weg, dat een gat ontstaat in het papier. Een jaar later componeert hij zijn enige opera Leonore, die in 1815 wordt omgedoopt tot Fidelio. Vanaf 1804 werkt hij aan zijn 5e symfonie en zijn 4e pianoconcert.

In 1809 zou Beethoven Kapellmeister in Kassel worden. Om dit te voorkomen biedt aartshertog Rudolph von Habsburg hem een vorstelijk jaarsalaris aan van 4.000 florijnen, op voorwaarde dat hij in Wenen blijft. Beethoven accepteert en is voorlopig uit de geldzorgen. In 1810 leert hij de dichter Johann Wolfgang von Goethe kennen. Hij componeert 3 liederen op teksten van Goethe, opus 83. Als eerbetoon aan Goethe besluit Beethoven diens treurspel Egmont van muziek te voorzien. De 2 grote tijdgenoten hebben respect voor elkaar, maar zijn verschillend van karakter. Goethe erkent Beethovens grootheid, maar vindt hem een onbeheerst persoon en is verontrust door zijn emotionaliteit in zijn muziek. Beethoven van zijn kant vereert Goethe.

Beethoven schrijft circa 1810 Für Elise. Wie Elise is, is onbekend. Vanwege onder andere de gelddevaluatie zit hij weer financieel aan de grond. In 1813 is zijn 8e symfonie klaar. Hij componeert Wellingtons Sieg oder die Schlacht bei Vittoria, wellicht Beethovens grootste succes tijdens zijn leven. Hij zou er goed aan verdienen. In 1814 treedt hij vermoedelijk voor het laatst op als pianist. Als in 1815 Napoleon is verslagen, komen de staatshoofden van de overwinnende landen bijeen in Wenen om de Europese vrede vast te leggen en te regelen, het zogenaamde Congres van Wenen. Beethoven is daar een graag geziene gast. Voor de staatshoofden voert hij Fidelio uit, alsmede de 7e symfonie en Wellingtons Sieg, die met groot enthousiasme worden ontvangen. Beethoven is op de top van zijn roem en verdient goed. In 1817 wordt hij uitgenodigd om naar Engeland te komen, maar moet hij vanwege zijn slechte gezondheid afzeggen. Hij begint met het componeren van de Hammerklaviersonate. In 1818 is Beethoven zo doof geworden dat hij schriften gebruikt om te converseren. Deze schriften zijn later in 11 boeken uitgegeven en geven een goed inzicht in Beethovens privéleven. Hij werkt aan de 9e symfonie, de Diabellivariaties, 33 variaties op een simpel walsje van uitgever Anton Diabelli en de Missa Solemnis. Het laatste componeert hij voor aartshertog Rudolph von Habsburg die tot aartsbisschop van Olmütz is benoemd.

De 9e symfonie en overlijden

Beethovens gezondheid laat het afweten en in 1821 krijgt hij geelzucht, waarvan hij uiteindelijk herstelt. Beethoven werkt zijn Die Ruinen von Athen uit 1811 om tot Die Weihe des Hauses voor de opening van het Theater an der Josephstadt in 1822. De Londense Philharmonic Society vraagt hem in 1817 al om een symfonie te componeren, die hij tussen 1822 en 1824 zal schrijven: zijn 9e symfonie. De tekst is van de dichter en filosoof Friederich Schiller en heet Ode an die Freude. Het zal het Europese volkslied worden en het verwoordt het ideaal van een wereld waarin mensen als broeders leven. Veel muziekcritici zien Beethovens 9e als zijn belangrijkste werk en één van de belangrijkste muziekstukken uit de geschiedenis. Op 7 mei 1824 wordt een deel van de 9e in Wenen opgevoerd en het is een groot succes.

Beethoven schrijft zijn strijkkwartet nummer 14 opus 131 in 1826. In december 1826 componeert hij zijn laatste voltooide werk: Wir irren allesamt WoO 198. Hij reist naar Gneixendorf en op de terugreis loopt Beethoven een longontsteking op. Hij ontwikkelt tevens wederom geelzucht en ook waterzucht, waardoor zijn buik en voeten opzwellen. Hij ondergaat 4 puncties om het vocht uit zijn buik af te voeren en hij heeft een gezwollen lever. Hij kan niet meer werken en heeft nauwelijks inkomen. Op 23 maart 1827 schrijft hij met zijn laatste krachten een aanhangsel voor zijn testament. Ludwig van Beethoven sterft op 26 maart 1827 tussen 17.00 en 18.00 uur. Hij wordt op 28 maart begraven op het Währinger Ortsfriedhof, onder grote belangstelling van zo’n 20.000 mensen. Beethoven wordt 2 keer opgegraven. In 1863 voor onderzoek en in 1888 wordt zijn lichaam en dat van Franz Schubert opgegraven om te worden bijgezet bij de eregraven op het Zentralfriedhof in Wenen.

Ludwig van Beethoven is één van de grootste en volgens vele muziekkenners de grootste componist uit de geschiedenis. In de loop der tijd heeft hij een bijna mythische status gekregen. Er is geen componist die niet is geïnspireerd door de uitzonderlijke kwaliteit van zijn muziek. Zijn muziek figureert in onze tijd in films als Rosemary’s Baby, The Lost World: Jurassic Park en The King’s Speech en er zijn films over de componist zelf gemaakt. Ook wordt zijn muziek nog steeds over de hele wereld opgevoerd. Beethoven neemt in de muziekgeschiedenis een centrale plaats in en zijn werk zal mensen voor altijd blijven beroeren.

Op 16 december 2020 besteedt het NPO Radio 5-programma Lunch lekker aandacht aan de verjaardag van Beethoven. U hoort Lunch Lekker elke werkdag tussen 12,00 en 14.00 uur.

(Bron: Beethovenvereniging.nl, Volkskrant.nl, NPOradio4.nl, Concertgebouw.nl, Wikipedia)