750 jaar Amsterdam: deze momenten in de geschiedenis hebben de stad gevormd

Op 27 oktober 1275, in 2025 750 jaar geleden, verleent graaf Floris V een tolprivilege aan “lieden die nabij de Amsteldam verblijven”. De Amsterdammers uit die tijd mogen handel drijven zonder tol te betalen in zijn gebied. In dit document komt voor het eerst de naam Amsterdam voor en de datum van het privilege wordt gezien als de geboorte van Amsterdam. Tijdens de Gouden Eeuw ontwikkelt de stad zich tot de belangrijkste handelsmetropool van de wereld. Vanwege de intellectuele vrijheid wordt Amsterdam in die tijd het centrum voor kunst en wetenschappen. We bespreken een aantal onderwerpen die Amsterdam hebben gevormd.

Amsterdammers boeren, vissers, koopmannen en handelaren

Rond het jaar 1000 neemt de bevolking in de gebieden van Noord-Holland en Utrecht toe. Er is meer land nodig. Mensen trekken daarom het veengebied in waar nu Amsterdam zich bevindt. Maar die veengrond moet eerst worden ontgonnen. Met spaden worden sloten gegraven om het water af te voeren en kavels gemaakt waarop akkerbouw mogelijk is. Later, als het water uit de grond is en die is gezakt, is die grond geschikt voor veeteelt. De veenrivier de Amstel en straatjes waar vroeger sloten zijn geweest, getuigen nog van de beginjaren van wat nu Amsterdam is.

Een dijk wordt aangelegd, de huidige Nieuwendijk. Bij de Nieuwezijds Kolk zijn bij opgravingen de oudste huisjes gevonden uit die beginperiode. Ze zijn gebouwd met gevlochten takken en rieten daken en bevinden zich op een terp die later onderdeel is geworden van de dijk. Daar is ook een smederij gevonden die dateert van tussen 1200 en 1250. De steenkool voor die smederij is afkomstig uit Engeland en de ijzererts uit Duitsland, zo blijkt uit onderzoek. De Amsterdammers in die tijd zijn boeren, vissers, koopmannen en handelaren. Er is veel wateroverlast en er zijn overstromingen. Daarom wordt na 1250 een dam aangelegd in de Amstel, die toepasselijk de Dam wordt genoemd.

Tolprivilege en stadsrechten

Het oudste document van Amsterdam is het Tolprivilege, dat op 27 oktober 1275 door graaf Floris V wordt verleend aan “lieden die nabij de Amsteldam verblijven”, de “homines manentes apud Amestelledamme”. Ze mogen handel drijven zonder tol te betalen in zijn gebied.

Waarschijnlijk in 1306 krijgt Amsterdam voor het eerst stadsrechten van de bisschop van Utrecht, Gwijde van Avesnes. In 1342 krijgt Amsterdam voor de tweede maal stadsrechten, deze keer van graaf Willem IV van Holland. Amsterdam is dan pas een Hollandse stad: daarvoor behoort het gebied bij Utrecht. Het is een belangrijk document voor de Amsterdammers, omdat door een Hollandse graaf is vastgelegd wat hun rechten zijn. Tijdens het bewind van Lodewijk Napoleon wordt Amsterdam in 1808 de hoofdstad van Nederland. Dat wordt pas in 1983 in de wet vastgelegd.

De oorspronkelijke naam van Amsterdam is ‘Amestelledamme’ of ‘Amstelredamme’, dam in de rivier de Amstel. Dat is later ‘Amsterdam’ geworden. ‘Mokum’ is de naam die veel Amsterdammers gebruiken voor hun geliefde stad. Het stamt af van het Hebreeuwse ‘maqom’ hetgeen plaats of stad betekent. Een andere bijnaam voor Amsterdam is ‘Het Venetië van het noorden’.

De Dam

Het plein dat nu de Dam heet, heeft zijn naam te danken aan de oorspronkelijke functie, namelijk een dam in de rivier de Amstel. Die dam wordt ergens tussen 1250 en 1275 aangelegd en vormt aan beide zijden van de rivier de 1e verbinding tussen de nederzettingen aan de Warmoesstraat en de Nieuwendijk. Door water door de sluis in de dam richting het IJ te laten stromen, wordt de haven, het Damrak, dieper en breder waardoor de dam groot genoeg wordt voor een plein. Dat wordt het centrum waaromheen de stad zich heeft ontwikkeld.

In het begin zijn er 2 pleinen: de oorspronkelijke dam heet Middeldam en het westelijke deel heet tot in de 16e eeuw Plaetse. Een gedeelte van de Dam wordt sinds de 14e eeuw Vissersdam genoemd omdat hier vis wordt verhandeld. Het deel bij het Rokin heet in die tijd Vijgendam. In 1795 wordt de naam tijdelijk gewijzigd in Revolutieplein en in de Napoleontische Tijd tussen 1811 en 1813 in het Napoleonplein.

Het bestuurlijke centrum

Vanaf de 14e eeuw groeit de Dam niet alleen uit tot het geografische centrum, maar ook tot het bestuurlijke centrum van Amsterdam. Het oude stadhuis is gebouwd aan de westkant van de Plaetse tussen de Nieuwendijk en de Kalverstraat. Vanaf 1408 wordt de Nieuwe Kerk gebouwd. Als marktplein heeft de Dam vanaf 1341 een Waag, een gebouw waar goederen worden gewogen, die in 1565 wordt vervangen door een nieuwe. In 1652 wordt het oude stadhuis door brand verwoest.

Op dezelfde plaats wordt het nieuwe stadhuis gebouwd, dat tegenwoordig het Paleis op de Dam is. In de Justitiekamer van het stadhuis brengen terdoodveroordeelden de laatste minuten van hun leven door in de 17e eeuw. Op de Dam worden namelijk martelingen uitgevoerd en doodvonnissen voltrokken. De Waag wordt in 1808 gesloopt omdat koning Lodewijk Napoleon het gebouw zijn uitzicht vindt verpesten vanuit zijn residentie, het voormalige stadhuis.

Amsterdam gebouwd op palen

“Amsterdam, die grote stad, die is gebouwd op palen”, luidt een zin uit een beroemd kinderliedje. Maar waarom eigenlijk? In een stad waar de meeste huizen van hout zijn en de daken van riet, is brandgevaar groot. Als er een beetje wind staat, is het vrijwel zeker dat bij brand een groot deel van de stad afbrandt. De huizen zijn namelijk zeer dicht op elkaar gebouwd. In 1421 breekt een grote brand uit, waardoor een deel van de stad in as wordt gelegd. De brand van 1452 is nog erger.

Twee derde van de stad brandt af en 14 kloosters worden vernietigd. In 1453 besluit het stadsbestuur daarom om de stad te gaan ‘verstenen’. Huizenbezitters moeten hun woning aan de zijkanten met baksteen bekleden. Rieten daken worden helemaal verboden, alleen leien en dakpannen zijn voortaan toegestaan. Geleidelijk verdwijnen houten gevels uit het stadsbeeld. Aan het Begijnhof staat nog steeds een houten huis, het Houten Huys, evenals aan de Zeedijk, café In ’t Aepjen.

Maar stenen zijn zwaar, waardoor verzakkingen ontstaan. Lange tijd is onder elk gebouw een soort vlonder aangelegd, waardoor de huizen ‘drijven’ op de natte veenlaag. Die huizen worden echter steeds zwaarder, waardoor dit niet meer voldoende is. Aan het einde van de 16e eeuw worden op grote schaal houten palen gebruikt. Ze gaan als heipalen de grond in en zijn lang genoeg om de zandlaag te bereiken waarop een huis kan worden gebouwd. Het Paleis op de Dam bijvoorbeeld wordt door 13.569 houten heipalen op zijn plek gehouden.

Amsterdam in de Gouden Eeuw

In de Gouden Eeuw ontwikkelt Amsterdam zich tot de belangrijkste handelsmetropool van de wereld en een bruisend centrum van kunst en wetenschappen. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog komen vluchtelingen uit Europa naar Amsterdam, zoals veel kapitaalkrachtige Sefardische Joden na de Val van Lissabon in 1580. Die Portugezen zijn goed in overzeese handel met Zuid-Amerika en Azië, waardoor Amsterdam kan profiteren van hun kennis en handelscontacten. Als in 1585 ook Antwerpen, de belangrijkste havenstad van Europa, in Spaanse handen valt, trekken veel rijke Zuid-Nederlandse kooplieden naar het noorden. Zij worden gevolgd door Vlaamse geschoolde ambachtslieden en intellectuelen. Amsterdam wordt een smeltkroes van culturen, want in 1600 is 1 op de 3 Amsterdammers een immigrant. Omdat de bevolking van de stad eind 16e eeuw enorm groeit, wordt een plan gemaakt voor de bouw van de inmiddels wereldberoemde grachtengordel.

Amsterdam wordt de belangrijkste haven ter wereld. Hollandse compagnieën halen kruiden en specerijen uit Indië en Ceylon en vestigen koloniën aan de westkust van Afrika, Brazilië, Indonesië en Noord-Amerika (Nieuw Amsterdam, dat later New York wordt genoemd). In 1602 wordt de Vereenigde Oostindische Compagnie opgericht, ’s werelds eerste multinational. In slechts enkele decennia groeit het uit tot één van de machtigste handelsorganisaties ter wereld, met een eigen leger, rechtspraak en munteenheid.

De West-Indische Compagnie wordt opgericht in 1621. De WIC zal zich behalve aan suiker, tabak en goud, tevens verrijken aan de slavenhandel. Dat is de keerzijde van het verhaal. Want hoewel deze compagnieën van de Republiek een wereldmacht op zee maken door een constante stroom van koloniale goederen naar Amsterdam, gaat de VOC hardhandig te werk om zijn monopolie te behouden. En de winst van de WIC is zoals gezegd mede te danken aan het uitbuiten van tot slaaf gemaakte mensen.

Amsterdam financieel centrum van de wereld

In 1609 wordt op de Dam de Beurs van Amsterdam geopend, de oudste effectenbeurs ter wereld. Handelaren gaan er speculeren. Met de Tulpenmanie van 1637, waarbij een tulpenbol net zo veel waard is als een grachtenpand totdat de bubbel uiteenspat, heeft de stad ook de eerste ‘speculatieve bubbel’ op zijn naam staan. In het stadhuis op de Dam wordt in 1609 de Amsterdamsche Wisselbank opgericht. De girobank, waar men munten kan wisselen en andere financiële transacties kan verrichten, wordt een wereldwijd succes. Deze 2 instellingen leggen de basis voor Amsterdam als financieel centrum van de wereld.

Dankzij de toenemende rijkdom is Amsterdam aantrekkelijk voor kunstenaars en dan vooral voor bouwmeesters en schilders. De rijke Amsterdammer laat zich graag portretteren. Zoals bijvoorbeeld de Nachtwacht van Rembrandt, die hij in opdracht van de schutterscompagnie van Frans Banning Cocq schildert. Rijke kooplieden huren bouwmeesters en beeldhouwers in voor hun chique grachtenhuizen. Zo bouwt Hendrick de Keyser onder meer het Huis met de Hoofden (Keizersgracht 123) en Huis Bartolotti (Herengracht 170-172). Naast woonhuizen bouwt hij ook een aantal belangrijke kerken: de Zuiderkerk, de Westerkerk en de Noorderkerk. In opdracht van het stadsbestuur bouwt Jacob van Campen het grootste stadhuis ter wereld, het huidige Koninklijk Paleis op de Dam. Vanwege de intellectuele vrijheid In Amsterdam geeft de stad een enorme impuls aan schrijvers, dichters, musici en wetenschappers. Onder hen bevinden zich Barlaeus, Van den Vondel, Sweelinck, Hooft, Vossius, Bredero, Plancius, Spinoza en Descartes.

Huis Bartolotti in Amsterdam

De grachtengordel

Door de groei van de bevolking barst Amsterdam uit zijn voegen: tussen 1570 en 1600 neemt de Amsterdamse bevolking toe tot 60.000. Er zijn meer woningen nodig en meer kades en pakhuizen. In 1613 wordt daarom begonnen aan een uitbreidingsproject dat zo’n 60 jaar in beslag zal nemen: de aanleg van een grachtengordel die om het oude stadscentrum wordt gebouwd. Het stadsbestuur koopt grond op, laat grachten graven, het terrein ophogen en een grote aarden wal met militaire versterkingen eromheen aanleggen. Zo wordt ruimte gecreëerd voor de haven, terreinen voor allerlei bedrijven en meer woonruimte. De uitbreiding is ook bedoeld om de stad te verfraaien.

Hierdoor is de kenmerkende vorm van Amsterdam ontstaan: een halve cirkel, doorsneden door de Amstel, met het Open Havenfront aan het IJ als basis en aan weerskanten de kunstmatige eilanden Uilenburg, Rapenburg, Marken en Vlooienburg aan de oostkant en Bickers-, Prinsen- en Realeneiland aan de westkant. De opvallendste delen zijn de grachten om de oude stad heen. De Heren-, Keizers- en Prinsengracht worden beplant met lindebomen en iepen, hetgeen bijzonder is in die tijd.

De Herengracht moet het pronkstuk worden. Die is bedoeld voor “schoone woningen ende huysen voor den rentenieren ende andere vermogende luyden”. Daarom komen er over die gracht niet de gebruikelijke houten wipbruggen maar bruggen van steen met 3 of 5 bogen. De middelste boog is geschikt om onderdoor te varen met een klein bootje. Dat is nodig omdat vrijwel elk vervoer door de stad per boot gaat. De aangrenzende Jordaan wordt een wijk voor ambachtslieden.

Grachtengordel op Werelderfgoedlijst UNESCO

De grachtengordel wordt geleidelijk aangelegd en bebouwd. Eerst is het gedeelte tussen Haarlemmerdijk en Leidsegracht aangelegd. Na 1665 wordt de gordel doorgetrokken tot de Amstel. Hier verrijzen de fraaiste patriciërshuizen, aanzienlijke, voorname woonhuizen. Het gedeelte van de Herengracht tussen Koningsplein en Vijzelstraat, het meest prestigieuze deel, krijgt de naam de Gouden Bocht. De grachtengordel staat sinds 2010 op de Werelderfgoedlijst van UNESCO. Die prachtige, wereldberoemde grachtengordel is gezichtsbepalend voor Amsterdam en is het meest tot de verbeelding sprekende deel van de Amsterdamse binnenstad.

Koning Willem-Alexander, koningin Máxima en kroonprinses Amalia zijn op maandagavond 27 oktober 2025 bij de Nationale Viering Amsterdam 750 jaar op het Museumplein. De hoofdstad sluit het jubileumjaar feestelijk af met een muzikale ode van bekende Nederlandse artiesten aan de jarige stad. Als ceremonieel einde van de viering ontsteekt de koning na afloop van de optredens symbolisch het licht van Amsterdam. Het concert wordt door de NOS live uitgezonden op NPO1 vanaf 20.30 uur en is dan ook via een livestream te volgen.

(Bron: Amsterdam.nl, ONH.nl, Quest.nl, Amsterdam.info, Geschiedenislokaalamsterdam.nl, Amsterdam-nu.nl, Overamsterdam.nl, Canonvannederland.nl, Amsterdam750.nl, Wikipedia, Herman Beliën/AT5-canon van Amsterdam. Foto’s: hoofdfoto: Programmabureau 750, overige foto’s:  ANP, Aerovista Luchtfotografie/Shutterstock)