Plaatsvervangende schaamte, waarom hebben sommigen daar meer last van?

Er zijn veel situaties waarin plaatsvervangende schaamte kan optreden. Bijvoorbeeld kinderen die zich voor hun ouders schamen, partners voor elkaar of collega’s onderling. Maar het kan ook gebeuren dat u iets op de televisie ziet, dat u een zeer ongemakkelijk gevoel geeft. Zoals bijvoorbeeld bij een datingprogramma, waarbij verschillende kandidaten de liefde zoeken. Of wanneer een presentator of nieuwslezer zich verspreekt. Waar komt dat tenenkrommende gevoel vandaan?

Wanneer voelen we plaatsvervangende schaamte?

Een blunder of ongewenst sociaal gedrag kan ervoor zorgen dat we ons ongemakkelijk voelen terwijl we er zelf helemaal niet verantwoordelijk voor zijn. Er zijn meerdere redenen waarom dat zo gevoeld wordt. Ten 1e kan het gaan om angst voor imagoschade. We zijn dan bang dat het getoonde gedrag ook op onszelf afstraalt. Zoals wanneer tijdens een vakantie in het buitenland andere Nederlanders zich misdragen. We vrezen dan dat andere mensen denken dat wij als Nederlanders tot dezelfde groep behoren. Ons zelfbeeld wordt dan bedreigd. Maar het kan ook gebeuren tijdens gênante situaties. Wanneer iemand op een belangrijk moment geen woord kan uitbrengen, struikelt of een taart of vol dienblad laat vallen bijvoorbeeld. U voelt dan gewoon hoe u er in die situatie zelf onder zou zijn.

Waarom voelen we plaatsvervangende schaamte?

Er zit een verband tussen schaamte voor iets van onszelf en plaatsvervangende schaamte. Wanneer we ons over onszelf schamen, dan werkt dat corrigerend. Het geeft een onprettig gevoel als we denken de sociale norm te overschrijden. Dit zorgt ervoor dat we het waarschijnlijk niet nog eens doen. In het geval van plaatsvervangende schaamte gebeurt er iets vergelijkbaars, alleen willen we dan degene die het gedrag uit corrigeren. Onderzoek van de hersenen door neuropsycholoog Laura Müller-Pinzler heeft aangetoond dat er op dat moment processen in werking treden waardoor er stresshormonen vrijkomen. Dat kan ervoor zorgen dat we zelfs bij schaamte over iemand anders blozen of zweten of dat onze hartslag verhoogt.

Lees ook: Waar komt gevoel voor schaamte vandaan?

Teken van empathie

Volgens Müller-Pinzler heeft plaatsvervangende schaamte alles met empathie te maken. Tegenover Trouw en Psychologie Magazine vertelt zij daar meer over. Des te meer iemand zich in de situatie van iemand anders kan inleven, des te sterker is volgens haar het gevoel van plaatsvervangende schaamte. Daarom schamen kinderen zich bijvoorbeeld zo vaak voor hun ouders. Ook een sterk gevoel voor etiquette kan meespelen. Wie veel waarde hecht aan bepaalde omgangsnormen, zal eerder met schaamte reageren, dan iemand die dat koud laat. Tenslotte blijkt uit het onderzoek van Müller-Pinzler nog dat sociaal angstige mensen, die zich erg bewust zijn van hun omgeving, ook eerder plaatsvervangende schaamte ervaren.

Nuttig

Plaatsvervangende schaamte is niet alleen maar een onprettig gevoel. Het kan ook nuttig zijn. Uit een onderzoek van de Universiteit van Tilburg, van Stephanie Welten, blijkt dat we ook kunnen leren van de fouten van anderen. Door te leren van de missers van anderen, hoeven we die fout zelf niet te maken. In sommige gevallen kunnen we degene waarvoor we ons schamen ook helpen. Bijvoorbeeld door iemand te waarschuwen dat zijn of haar rits open staat.

Geen last van (plaatsvervangende) schaamte?

Er kunnen daarnaast ook verschillende redenen zijn waarom iemand juist geen plaatsvervangende schaamte voelt. Dat is vaker het geval wanneer iemand zich niets aantrekt van wat anderen denken. Wie veel zelfwaardering heeft, zal zich niet zo snel schamen wanneer anderen vinden dat er een norm wordt overschreden. Net zoals zij daar bij anderen eerder om kunnen lachen, dan dat zij zich er plaatsvervangend voor schamen. Ook bij mensen met een vorm van autisme is er volgens Müller-Pinzler minder snel sprake van plaatsvervangende schaamte. Dat komt omdat het inlevingsvermogen dan kleiner is.

(Bron: Psychologie Magazine, Trouw, Quest, Radio1.be. Foto: Shutterstock)