Vernieuwd Herinneringscentrum Apeldoornsche Bosch geopend, dit is het verhaal van 21 januari 1943

Prinses Margriet en prof. mr. Pieter van Vollenhoven openen dinsdag 21 januari 2025 het vernieuwde Herinneringscentrum Apeldoornsche Bosch in Apeldoorn. De opening van dit vernieuwde centrum is één van de momenten waarop dit jaar 80 jaar vrijheid wordt herdacht. Ruim 1.100 patiënten en medewerkers van de Joodse psychiatrische inrichting in Apeldoorn zijn in 1 nacht gedeporteerd naar Auschwitz. Dit gebeurde er die nacht.

Het fragment boven dit artikel begint na 1.43 minuten.

Wat is Het Apeldoornsche Bosch?

Van 1909 tot 1943 is Het Apeldoornsche Bosch een Joodse psychiatrische instelling. Er kunnen ruim 1.000 patiënten terecht en is daarmee de grootste Joodse inrichting in Nederland in die tijd. Er wonen ook moeilijk opvoedbare en zwakzinnige Joodse kinderen.

Het grote terrein bevat veel bos en een aantal gebouwen. Het is bijna een dorp op zich. Patiënten kunnen er in die tijd helpen op het land of bij andere klussen, zolang hun ziekte het toelaat. Verder is er ruimte voor ontspanning, sport en spel. Het is een fijne en veilige plek voor de patiënten. Daarnaast komen er ook jongeren uit de Randstad naar deze plek, in de hoop om deportatie te voorkomen. Lange tijd lukt dat ook. De Duitsers laten in het begin van de Tweede Wereldoorlog Het Apeldoornsche Bosch namelijk met rust. De patiënten en jongeren creëren op deze manier een eigen bubbel zonder oorlog. Daarom wordt het ook wel de “Jodenhemel” genoemd.

Mattenmakerij in de nieuwe werkplaatsen van Het Apeldoornsche Bosch.

De nacht van 21 op 22 januari 1943

Maar dat alles verandert in de nacht van 21 op 22 januari 1943. De Grüne Polizei (de Ordnungspolizei) omsingeld het terrein en commandant Aus der Fünten geeft de opdracht om Het Apeldoornsche Bosch te ontruimen. Ruim 1.100 patiënten en medewerkers worden ’s nachts bruut uit hun gebouwen gehaald en in hun pyjama’s of zelfs naakt in vrachtwagens gezet. Deze rijden naar het station in Apeldoorn, waar 40 wagons klaarstaan voor vertrek. Hier wordt iedereen hardhandig ingestopt. De trein rijdt rechtstreeks naar Auschwitz. Bij aankomst worden ze direct vermoord.

Een klein deel van het personeel en zo’n 80 patiënten ontsnappen voordat ze in de vrachtwagens gaan. Een deel van het personeel gaat alsnog op 22 januari en 1 februari naar Westerbork. Slechts 21 medewerkers overleven de oorlog.

Verpleegsters van Het Apeldoornsche Bosch in 1941.

Herinneringscentrum Apeldoornsche Bosch

Ter nagedachtenis hieraan is in 2020 een Herinneringscentrum geopend aan de rand van wat destijds Het Apeldoornsche Bosch is. Het centrum is gevestigd in de voormalige woning van de directeur van de kinder- en jeugdafdeling. Hierin wordt het verhaal verteld aan de hand van 7 personen die in de instelling werkten of woonden.

In 2025 is het Herinneringscentrum vernieuwd. Het centrum is verbouwd en uitgebreid. Zo is er nu onder meer een voetstappenplein toegevoegd. Dit plein symboliseert de 1.400 voetjes van kinderen die afgevoerd zijn naar Auschwitz. Verder draagt het nu nog meer bij aan de bewustwording over de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog en de lessen die we daar vandaag de dag nog steeds uit kunnen leren.

Wilt u bewegende beelden zien van Het Apeldoornsche Bosch? Omroep Gelderland heeft er een video over gemaakt. Wilt u meer gerelateerde verhalen lezen over de Tweede Wereldoorlog? Dat kan hier.

Tijd voor MAX

Op 20 januari 2025 zijn Theo de Korte van Het Apeldoornsche Bosch en Bertien Minco van Herinneringscentrum Kamp Westerbork te gast in Tijd voor MAX om over dit onderwerp te praten. 16.00 uur op NPO 1.

(Bron: Het Apeldoornsche Bosch, Koninklijk Huis, Comité 4 en 5 mei, Historiek. Foto’s: CODA Archief Apeldoorn)