Een terugblik op de Enschedese vuurwerkramp op 13 mei 2000

Op 13 mei 2000, in 2025 25 jaar geleden, ontploft in de Enschedese wijk Roombeek vuurwerk bij het vuurwerkbedrijf S. E. Fireworks. 19 bewoners en 4 brandweerlieden komen hierbij om het leven en meer dan 900 mensen raken gewond. Een groot deel van de wijk Roombeek wordt weggevaagd. De precieze toedracht van de vuurwerkramp is nog steeds onduidelijk.

Roombeek in Enschede is een wijk met een rijke textielgeschiedenis. Veel textielfabrieken vestigen er zich in de 19e en 20e eeuw, waardoor de stad uitgroeit tot één van de grootste textielsteden ter wereld. Voor de productie van al dat textiel zijn veel werknemers nodig en die moeten worden gehuisvest. Hierdoor zijn rondom de fabrieken arbeiderswoningen gebouwd en is de wijk Roombeek ontstaan. In de jaren 60 verschuift de textielindustrie naar lage lonenlanden en fabrieken komen leeg te staan. Een deel ervan wordt verkocht of verhuurd.

Een bedrijf dat zich daar heeft gevestigd is het vuurwerkbedrijf S.E. Fireworks. Het bevindt zich in de Tollenstraat naast de Grolsch bierbrouwerij en een woonwijk. Voor de opslag van vuurwerk is er een grote bunker op het fabrieksterrein. Daarnaast staan er 2 loodsen, een aantal zeecontainers en tijdelijke opslagboxen waarin vuurwerk is opgeslagen.

Explosies

Zaterdag de 13e mei 2000 is een prachtige, zonnige dag in Enschede. Veel mensen zijn eropuit getrokken om van het weer te genieten. Maar om een uur of 3 krijgt de brandweer een melding van brand op het terrein van S.E. Fireworks. Loodsen en bunkers vatten snel vlam en brandweerlieden proberen de brand te blussen. Vuurpijlen schieten de lucht in en er klinken knallen. Mensen komen erop af en worden door de brandweer gesommeerd om weg te gaan vanwege het gevaar.

Om 15.30 uur is er een enorme explosie en gaat er meer vuurwerk de lucht in. Deze wordt gevolgd door een nog grotere ontploffing. Mensen rennen in paniek weg en zoeken naar plekken om te schuilen. Boven Enschede ontstaat een donkere rookwolk, die afsteekt tegen de blauwe lucht en het felle zonlicht. In de directe omgeving gaat alles de lucht in en er breekt een grote brand uit. Nagenoeg de hele wijk wordt in de as gelegd. Op dat moment is nog niet bekend hoeveel slachtoffers zich nog in het rampgebied bevinden. Brandweerlieden gaan op zoek naar slachtoffers in de puinhopen. Later blijkt dat 19 bewoners en 4 brandweerlieden zijn overleden en meer dan 900 mensen gewond zijn geraakt. De schade wordt geraamd op ongeveer 1 miljard euro.

“Heeft u haar gezien? Wie heeft haar gezien?”

Het ziekenhuis loopt vol met gewonden. Al vrij snel zijn er berichten van mogelijke plunderingen. Burgemeester Jan Mans tekent een noodverordering, waardoor het voor iedereen die niet rechtstreeks betrokken is bij de bestrijding van de ramp, verboden is om daar te zijn. Mensen plakken briefjes op de muur van sporthal Het Diekman om een teken van leven van een vermiste te krijgen. “Bericht voor Martin. Bel me. Ik ben bij Ivonne. Geert.” Sommigen lopen met een foto van een vermiste rond en vragen wanhopig aan voorbijgangers: “Heeft u haar gezien? Wie heeft haar gezien?”

Verslaggever van RTV Oost Danny de Vries heeft opnames gemaakt van de explosies. Zijn beelden gaan de hele wereld over. Op het Achtuurjournaal van de NOS zijn die nog niet te zien. Er wordt relatief summier aandacht aan de vuurwerkramp besteed, in tegenstelling tot RTL. Op de NOS is die avond het Eurovisie Songfestival te zien. Als Linda Wagemakers het podium opgaat, weet zij nog niet van de explosies in Enschede.

Een deel van haar staf wel, maar zij hoort het pas nadat ze van het toneel is gestapt. Ze wacht nog wel de puntentelling af, maar gaat zo snel ze kan naar het hotel om het nieuws te zien. Zangeres van de Enschedese band Teach-in, Getty Kaspers, die in 1975 het Eurovisie Songfestival heeft gewonnen, zegt: “Ik heb er helemaal geen zin meer in. Die ramp. Net nu. Ik ben verdrietig.” Om ongeveer 22.00 uur wordt de uitzending van het Songfestival gestaakt.

Koningin en premier bezoeken Roombeek

Op zondag 14 mei is het nog steeds niet duidelijk om hoeveel slachtoffers het gaat. Wel staat vast dat een groot deel van een woonwijk is weggevaagd. Het medeleven in Nederland is groot. Koningin Beatrix brengt samen met premier Wim Kok een bezoek aan Roombeek. Zichtbaar aangeslagen lopen ze door de overblijfselen van de wijk.

De premier zegt op een persconferentie onder meer: “Als je over de straat loopt tegenover Grolsch dichtbij het centrum waar die enorme explosies hebben plaatsgevonden, dan kun je je gevoelens bijna niet onder woorden brengen. Je loopt tussen ronkende puinhopen. Je ziet nog een stukje muur en een stukje gevel, hier en daar nog een stukje schoorsteen. Alles is weg. Je weet dat daar zich het meest vreselijke heeft plaatsgevonden wat mensen maar kan overkomen in een totale paniek. Mensen zijn geweldig voor zichzelf en elkaar opgekomen. De koningin is er diep van onder de indruk en dat geldt ook voor mij.”

De Nederlandse bevolking biedt massaal hulp. Zo wordt huisraad ingezameld om woningen opnieuw in te richten. Ook wordt giro 777 geopend waarop mensen geld kunnen storten voor de slachtoffers. Om ramptoerisme tegen te gaan, worden delen van het gebied afgeschermd. Op dinsdag 16 mei wordt een minuut stilte gehouden in de Tweede Kamer, voorafgaand aan het debat over de vuurwerkramp. Condoleanceregisters worden geopend en op bepaalde plekken in Enschede komen mensen bloemen leggen.

Tijdens een informatiebijeenkomst komen heftige emoties los. Velen vragen zich af hoe het mogelijk is dat zo’n vuurwerkopslag in een woonwijk staat. Op vrijdag wordt een stille tocht gehouden. Vanuit het hele land komen mensen naar Enschede. Aanwezig zijn onder anderen prins Willem-Alexander, premier Kok, commissaris van de Koningin Jan Hendrikx en burgemeester Mans.

Onderzoeken en veroordeling directeuren

Al snel stelt het Openbaar Ministerie in Almelo een strafrechtelijk onderzoek in. Er worden later meer onderzoeken gedaan naar de toedracht van de ramp en een aantal mensen wordt in staat van beschuldiging gesteld en veroordeeld.

Letselschadeadvocaten, die een claim indienen namens een aantal gedupeerde families, stellen S.E. Fireworks officieel aansprakelijk voor de ramp in de vuurwerkopslagplaats. Het Openbaar Ministerie in Almelo vaardigt een opsporings- en aanhoudingsbevel uit tegen de directeuren van S.E. Fireworks, Rudi Bakker en Willie Pater.

Directeur van SE Fireworks, Rudi Bakker, samen met zijn advocaat.

Pater meldt zich op 19 mei 2000 bij de politie en wordt aangehouden, Bakker een dag later. Ze worden onder meer verdacht van overtreding van milieuwetten en van betrokkenheid bij de illegale verkoop van vuurwerk aan particulieren. Op 2 mei 2002 worden ze door de rechtbank in Almelo veroordeeld tot 6 maanden gevangenisstraf, waarvan 3 voorwaardelijk. De rechtbank acht bewezen dat Bakker en Pater een aantal milieuvoorschriften hebben overtreden en illegaal in vuurwerk hebben gehandeld. Het tweetal wordt vrijgesproken van brand door schuld en dood door schuld.

Directeur Willie Pater van SE Fireworks en zijn vrouw na de uitspraak.

Strijden voor eerherstel

Een jaar later worden ze in hoger beroep tot 1 jaar celstraf veroordeeld. Volgens het gerechtshof hebben zij zich schuldig gemaakt aan het overtreden van milieuvoorschriften, illegale handel in vuurwerk en brand en ontploffing door schuld met de dood tot gevolg. Beide directeuren gaan in cassatie bij de Hoge Raad. Op 1 februari 2005 verwerpt de Hoge Raad het beroep van Bakker en Pater. De Raad deelt de opvatting van het gerechtshof dat Bakker en Pater als professionele ondernemers de milieuregels hadden moeten naleven en beter op de hoogte hadden moeten zijn van de hoeveelheid en zwaarte van het opgeslagen vuurwerk. Bakker vecht de beslissing aan bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens, hetgeen niet mag baten. Hij blijft echter strijden voor eerherstel, omdat hij vindt dat hij destijds ten onrechte is veroordeeld.

Commissie-Oosting en Hennie K.

Op 26 mei 2000 wordt de Commissie-Oosting geïnstalleerd, die onderzoek doet naar de ramp. In het eindrapport, dat wordt gepresenteerd op 28 februari 2001, wijst de Commissie geen hoofdschuldige aan voor de ramp. In het eindrapport wordt zowel S.E. Fireworks als de overheid als schuldige beschouwd.

Hennie K., de klusjesman van de ontplofte vuurwerkopslagplaats S.E. Fireworks, overlijdt in mei 2019. Onder de onderzoekers naar de vuurwerkramp is er een aantal dat denkt dat K. informatie heeft achtergehouden en dat hij dus een groot geheim heeft meegenomen in zijn graf. K. is voorafgaand aan de explosies op het terrein van S.E. Fireworks geweest. Hij zegt dat hij daar was om een hogedrukspuit te halen. Later heeft hij die verklaring een aantal keren gewijzigd. Dit is aanleiding voor het gerucht dat hij meer zou weten over het ontstaan van de ramp, wat hij heeft ontkend. Hij zou in paniek zijn verklaringen hebben aangepast.

André de V. vrijgesproken

Justitie houdt op 26 januari 2001 André de V. aan, omdat hij wordt verdacht van betrokkenheid bij het ontstaan van de brand bij het vuurwerkbedrijf. Hij zou op de bewuste middag in het rampgebied zijn geweest, maar ontkent dat. De V. wordt op 22 mei 2002 door de rechtbank in Almelo veroordeeld tot 15 jaar celstraf wegens brandstichting op het terrein van het vuurwerkbedrijf. Een jaar later wordt hij door het Hof vrijgesproken. Het Hof oordeelt dat alles wat De V. heeft verklaard over zijn eventuele betrokkenheid bij de ramp, dat heeft gedaan in gesprekken met medegedetineerden en een undercoveragent in het huis van bewaring. Het Hof vindt dat De V. niet kan worden veroordeeld op basis van die ‘onsamenhangende’ verklaringen. Hij krijgt een schadevergoeding van 125.000 euro, omdat hij 2,5 jaar ten onrechte heeft vastgezeten.

Onderzoek Paul van Buitenen

Klokkenluider Paul van Buitenen doet jarenlang onderzoek naar de ramp en publiceert hierover een lijvig rapport. Hij, Rudi Bakker, oud-rechercheur Jan Paalman en Mathilde van der Molen, weduwe van brandweerman Hans van der Molen die bij de ramp om het leven is gekomen, doen in 2019 aangifte van strafbare feiten, die volgens hen voor, tijdens en na de ramp zijn begaan door ambtenaren en overheidsinstanties. Daaronder zijn verschillende ministeries, het Openbaar Ministerie, de politie en de gemeente Enschede. In totaal worden 22 organisaties en individuele personen beschuldigd van strafbare handelingen.

Van Buitenen zegt dat de regels voor de opslag van vuurwerk niet hebben gedeugd. Hij spreekt van gemanipuleerde onderzoeksbevindingen, verkeerd geïnterpreteerde getuigenverklaringen en gefingeerde contra-expertises. Volgens Van Buitenen is het van meet af aan de bedoeling geweest om de overheid als schuldige buiten schot te houden. De echte oorzaak van de ramp ligt volgens hem in de slechte regelgeving voor de opslag van vuurwerk, waardoor verkeerde classificaties en veiligheidsvoorschriften zijn gehanteerd. Het Openbaar Ministerie neemt de aangifte niet in behandeling omdat de zaak is verjaard.

Rapport Universiteit Twente

Eind 2023 presenteert de Universiteit Twente het rapport Leren van twee vuurwerkrampen over de vuurwerkramp in Enschede en die van Culemborg in 1991, waarbij 2 mensen om het leven komen. Aanleiding voor het onderzoek is de motie van SP-Kamerlid Renske Leijten. Hierin wordt opgeroepen om “de bevindingen van klokkenluider Paul van Buitenen mee te nemen in een onafhankelijk onderzoek naar de vuurwerkramp in Enschede en de afhandeling daarvan”. In het rapport staat dat de rol van overheden bij het ontstaan van de vuurwerkramp veel groter is geweest dan altijd is voorgesteld.

Na de ramp wordt overheidsfalen verdoezeld en zijn geen lessen getrokken. Hierdoor is de veiligheid van burgers en brandweerlieden nog altijd in het geding. Licht geclassificeerd vuurwerk, bedoeld voor consumenten, is veel gevaarlijker dan gedacht in het geval van brand in een opslagplaats. Zelfs bij dit ‘licht’ geclassificeerde vuurwerk bestaat het gevaar van massa-explosie en dat heeft gevolgen voor de blusinstructies, aldus het rapport. Bewuste misleiding, corruptie, ruzies en onkunde hebben voorwaarden gecreëerd die hebben geleid tot de vuurwerkramp. De werkelijke rol van topambtenaren en bestuurders is onderbelicht gebleven. Informatie daarover is achtergehouden of is verdwenen.

Meerdere theorieën doen de ronde over de ramp. Tot op heden is niet met zekerheid te zeggen wat de ware toedracht is geweest voor de vuurwerkramp in Enschede.

(Bron: NOS.nl, 1Twente.nl, Nu.nl, Oost.nl, RTVOost, Groene.nl, RTL.nl, Visittwente.nl, AD.nl, Eenvandaag.avrotros.nl, Uitinenschede.nl, Utwente.nl, Wikipedia. Foto’s: ANP)