De Eerste Wereldoorlog: Europese conflicten uitgevochten op wereldschaal

Op 11 november 1918 om 11 uur ’s ochtends zwijgen de kanonnen na 4 jaar te hebben gebulderd en is de Eerste Wereldoorlog voorbij. Nog nooit tevoren is er in een strijd zoveel bloed vergoten als tijdens deze. Ongeveer 10 miljoen soldaten en 9 miljoen burgers komen om het leven en 21 miljoen mensen raken gewond. Nationalisme, imperialisme, militarisme alsmede nieuwe uitvindingen van op industriële schaal geproduceerd oorlogstuig zijn ingrediënten die leiden tot een enorme slachtpartij. Na de oorlog zijn veel koninkrijken en keizerrijken verdwenen en is de wereldkaart toe aan een dramatische herziening.

De periode voorafgaand aan de Eerste Wereldoorlog is een tijdperk van welvaart in Europa die gepaard gaat met ontwikkelingen op het gebied van technologie en kunst. Niet iedereen profiteert, want arbeiders moeten lang en hard werken voor een schamel loon. Vrouwen verdienen de helft van het salaris van mannen en er bestaat nog steeds kinderarbeid. Onder de werkende klasse groeit onrust en het socialisme is in opkomst, hetgeen tot vrees voor een revolutie leidt bij de heersende klasse. De Europese grootmachten breiden hun koloniën uit en komen daardoor regelmatig met elkaar in conflict, waardoor een wapenwedloop ontstaat, nationalisme de kop opsteekt en bondgenootschappen worden gesloten. Vanwege die bondgenootschappen vormt de moord op de kroonprins van Oostenrijk-Hongarije de aanleiding voor een kettingreactie die leidt tot een oorlog die over de hele wereld wordt uitgevochten: de Eerste Wereldoorlog.

Opmaat

In de 18e en 19e eeuw zijn Frankrijk en Groot-Brittannië vaak vijanden in de strijd om zoveel mogelijk koloniën te bezitten. De Russen komen in de 19e eeuw regelmatig in conflict met de Britten in de zoektocht naar ijsvrije havens voor hun scheepvaart.

Tot het begin van de oorlog is er in Europa bijna 50 jaar geen groot conflict geweest. Europa is machtig en rijk, niet in de laatste plaats door uitbuiting van koloniën. De periode tussen 1871 en 1914 wordt ook wel het tijdperk van de bewapenende vrede genoemd. Frankrijk raakt in 1871 zijn positie kwijt als machtigste land op het Europese continent als het de Frans-Duitse oorlog verliest. De Duitsers nemen daarop Elzas-Lotharingen in, wat tot revanchegevoelens bij de Fransen leidt. Na die oorlog verenigen de Zuid- Duitse staten zich met Pruisen en de noordelijke staten waardoor het Duitse Keizerrijk ontstaat. Het nieuwe Duitse Rijk ontwikkelt zich voorspoedig en wordt een concurrent voor de grootmachten Frankrijk en Groot-Brittannië: het Duitse leger is aan het begin van de 20e eeuw het machtigste leger van de wereld en Duitsland wil de Britten van de troon stoten als grootste zeemacht ter wereld en grootste koloniale macht. Groot-Brittannië ziet daarom in Duitsland in die tijd een grotere vijand dan in Frankrijk. De Fransen en Britten willen een anti-Duitse coalitie vormen.

Rusland ziet de weg naar ijsvrije havens in het Middellandse Zeegebied versperd door Duitsland vanwege de toenemende activiteiten van dat land in het Midden-Oosten en het Ottomaanse Rijk, het huidige Turkije. In 1893 vormen Rusland en Frankrijk een coalitie tegen de Duitsers. Frankrijk, Groot-Brittannië en Rusland richten in 1907 een trilateraal bondgenootschap op, de Triple-Entente, ook wel de Geallieerden genoemd. Op papier zijn er echter geen militaire overeenkomsten gemaakt en is de samenwerking dus zwak te noemen en hoeft eigenlijk geen aanleiding te zijn voor een oorlog. Duitsland ziet dit anders en is bang voor een 2-frontenoorlog met Frankrijk en Rusland.

De Triple Alliantie, ook wel de Centralen genoemd, met Duitsland, Oostenrijk-Hongarije en Italië als voornaamste spelers, wordt in 1882 gesloten. Een aanval van één van de grootmachten wordt gezien als een aanval op de gehele alliantie hoewel niet werkelijk op Italië kan worden gerekend: in het conflict rond Marokko heeft Duitsland geen andere bondgenoot dan Oostenrijk-Hongarije en als de Donaumonarchie in 1908 Bosnië-Herzegovina annexeert, krijgt het land alleen steun van Duitsland.

Triple Entete

Het heersende nationalisme in de tijd voor de oorlog heeft Duitsland en ook Italië verenigd, maar heeft andere landen, zoals Oostenrijk-Hongarije, verzwakt. Dit land bestaat uit Oostenrijkers en Hongaren die er de dienst uit maken, en daarnaast uit Tsjechen, Slowaken, Kroaten en Serviërs die het zat zijn te worden onderdrukt. De Donaumonarchie is bang om uiteen te vallen en voelt zich meer en meer bedreigd door het Servische nationalisme. De opvolger voor de keizer van Oostenrijk-Hongarije, kroonprins Frans Ferdinand heeft echter een plan klaar liggen voor een federatie waarin iedere bevolkingsgroep autonomie zou krijgen binnen de Verenigde Staten van Oostenrijk.

Moord op Frans Ferdinand leidt tot kettingreactie

Zover komt het echter niet want als op 28 juni 1914 Frans Ferdinand de hoofdstad van Bosnië-Herzegovina, Sarajevo, bezoekt, worden hij en zijn vrouw vermoord door de Bosnische nationalist Gavrilo Princip. Princip is lid van het geheime genootschap de Zwarte Hand die de bevrijding van Oostenrijk-Hongarije nastreeft en wil dat Bosnië-Herzegovina zich aansluit bij Servië.

Frans Ferdinand en zijn vrouw vermoord.

Oostenrijk-Hongarije stelt op 23 juli een ultimatum aan Servië waarin het land eist dat de zaak tot op de bodem wordt uitgezocht en Servië moet voldoen aan 10 eisen, die op één na allemaal worden ingewilligd. Servië accepteert een inbreuk op de soevereiniteit op het gebied van de jurisdictie niet. Op 18 augustus verklaart Oostenrijk-Hongarije Servië de oorlog en valt het land binnen. Rusland ziet de Serven als een Slavisch broedervolk en mobiliseert, waarna Duitsland aan Rusland en Frankrijk een ultimatum stelt: Franrijk moet zich neutraal verklaren en Rusland moet de mobilisatie staken. Dit gebeurt niet, waardoor Duitsland op 1 augustus de oorlog aan Rusland verklaart en op 3 augustus aan Frankrijk. De Duitsers eisen van het neutrale België een vrije doortocht naar Frankrijk. De Belgen weigeren, waarop Duitsland België binnenvalt. Dan verklaart Groot-Brittannië Duitsland de oorlog, omdat de Britten de neutraliteit van de Belgen garanderen. Zo zijn binnen korte tijd alle Europese grootmachten met elkaar in oorlog. Via de koloniën verspreidt het Europese conflict zich uit over de wereld. In totaal raken 33 landen met elkaar in oorlog en blijven er 11, waaronder Nederland, neutraal. Door de onderlinge geheime afspraken die binnen de beide machtsblokken zijn gemaakt, volgen de oorlogsverklaringen elkaar daarna razendsnel op en is er binnen enkele weken sprake van de Grote Oorlog, later omgedoopt tot de Eerste Wereldoorlog.

In alle strijdende landen en hun koloniën vinden mobilisaties plaats. Vele mannen melden zich vrijwillig aan uit patriottisme en kameraadschap. De nieuwe soldaten zijn dan nog optimistisch en verwachten dat de oorlog beperkt blijft en voor kerstmis 1914 al is afgelopen. Deze oorlog is echter anders dan die ervoor zijn uitgevochten: het is de periode van de technologische revolutie waarin ontwikkelingen rond staal, chemicaliën, de verbrandingsmotor, de spoorwegen en elektriciteit centraal staan. In deze oorlog doen onder meer machinegeweren, tanks, zeppelins, onderzeeërs, vrachtwagens, telecommunicatie, gifgas, vliegtuigen en prikkeldraad hun intrede. De gevechtstactieken zijn dan nog niet aangepast op dit nieuwe oorlogstuig, wat voor een deel het grote aantal slachtoffers verklaart. Daarnaast bestaat er in die tijd een enorme afstand tussen de adel en de burgerij aan de ene kant en de arbeiders aan de andere. Het is de eerste groep die het kader van officieren vormt terwijl de arbeiders gewone frontsoldaten worden. Deze kloof zal leiden tot zinloze slachtingen, waardoor in de strijdende landen na de oorlog een groot tekort aan mannen is.

Schlieffenplan

De Duitsers voeren het Schlieffenplan uit, een militaire strategie om in geval van oorlog met Frankrijk het land zo snel mogelijk te overrompelen en dan alle pijlen te richten op Rusland. Het plan heeft als doel met een sterke rechterflank België en Noord-Frankrijk binnen te dringen, om via een tangbeweging ten westen en ten zuiden van Parijs de Franse troepen in te sluiten. De Russen weten echter snel Pruisen binnen te trekken en de Belgen bieden verrassend veel tegenstand. Door de snelle opmars van de Russen passen de Duitsers het plan aan en sturen troepen naar de Duits-Russische grens. Tussen augustus en oktober 1914 bezetten de Duitsers heel België op de zuidwesthoek na. Ze rukken op naar Parijs, maar lijden een grote nederlaag in de Slag om de Marne waarbij een half miljoen soldaten om het leven komt. Het Schlieffenplan mislukt door de halfslachtige uitvoering ervan en een 2-frontenoorlog is het gevolg. De oorlog verandert van een bewegingsoorlog in een loopgravenoorlog. Gedurende 4 jaar boeken de strijdende partijen nauwelijks terreinwinst.

Slag om Marne

Door het gebruik van nieuwe uitvindingen als machinegeweren en moderne artillerie worden oprukkende soldaten in groten getale neergemaaid en zijn ze niet dicht genoeg bij de vijandelijke stellingen om de tegenstander uit te schakelen. Soldaten graven zich in loopgraven in. Dit gaat heen en weer, met miljoenen doden als gevolg.

De loopgravenoorlog

Het leven voor de soldaten in de loopgraven is verschrikkelijk. Na de artillerieaanvallen die soms weken duren, klinkt een fluitje waarna de soldaten uit hun loopgraven kruipen en zich begeven in een niemandsland en de vijand de aanvallende soldaten onder vuur neemt. Granaten met loden of stalen kogels worden afgeschoten om zoveel mogelijk vijanden te doden of te verminken. Als de aanval is afgeslagen, liggen talloze doden en gewonden in dat gebied. Af en toe kunnen gewonden worden behandeld en de doden begraven. In de meeste gevallen is het echter onmogelijk om de gewonden te helpen, waardoor soldaten in de loopgraven urenlang hun stervende kameraden horen kermen. Doden die zijn begraven, worden geregeld bij een nieuwe aanval door granaten uit hun graven geslingerd waardoor rottende lichaamsdelen in de loopgraven belanden. Het stinkt er naar rottend vlees, uitwerpselen en soldaten die zich weken niet kunnen wassen, waardoor vrijwel iedere soldaat begint te roken om een beetje van de stank te zijn verlost. Naast soldaten bevolken ratten, vlooien en ander ongedierte de loopgraven. De soldaten hebben honger en kou, drinken urine tegen de dorst en praten tegen voorwerpen en doden om de angst en eenzaamheid te verminderen. Na weken van beschietingen ontwikkelen veel soldaten shellshock, een psychische aandoening waardoor ze niet meer in staat zijn te vechten. Honderden van hen zijn geëxecuteerd wegens lafheid. Bij sommige slagen komen honderdduizenden soldaten om het leven die worden vervangen door nieuwe soldaten die hetzelfde lot staan te wachten.

Ook al is gifgas sinds 1899 verboden, toch zullen alle strijdende partijen er gebruik van maken. Chloorgas en mosterdgas hangen urenlang boven het strijdtoneel. Artsen beschrijven paarse gezichten van soldaten na inademing evenals blindheid. Soldaten in loopgraven snuffelen als jachthonden om de stille dood voor te zijn. De Duitsers ontwikkelen gasmaskers, een uitvinding die door alle strijdende partijen wordt gekopieerd. Vliegtuigen en zeppelins bombarderen stellingen en steden. Als gevolg hiervan slaat de bevolking in de strijdende gebieden op de vlucht.

Wereldoorlog

De oorlog breidt zich over de wereld uit en al gauw is 80 procent van de wereldbevolking, zo’n anderhalf miljard mensen, met elkaar in oorlog. Japan verklaart de oorlog aan de Centralen en valt een kleine Duitse kolonie in China aan om de eigen macht te vergroten. Het Ottomaanse Rijk, het latere Turkije, schaart zich aan de zijde van de Centralen. Italië behoort in eerste instantie tot die Centralen, maar sluit zich in 1915 aan bij de zijde van de Geallieerden. Er ontstaan fronten in Karinthië, de oostelijke Alpen, Rusland, de Balkan, Turkije en het Midden-Oosten. De strijdende partijen vechten ook op zee om elkaars oorlogsschepen te vernietigen en elkaars bevoorrading te frustreren. Duitse onderzeeërs vernietigen koopvaardijschepen. De Britse vloot valt het Ottomaanse Rijk aan en pas als duizenden soldaten zijn gesneuveld, onder andere bij de vreselijke Slag om Gallipoli, trekt de vloot zich terug. Het kost de Britse minister van de Marine, Winston Churchill, zijn positie. Ongeveer 220.000 Britse en Franse soldaten sneuvelen of raken bij de slag gewond, aan Ottomaanse zijde bedraagt dat aantal 250.000.

Slag om Galipolli.

In 1916 poogt het Duitse leger een grote doorbraak te forceren bij Verdun. Deze slag duurt 10 maanden en Frankrijk komt op de rand van de afgrond te staan. De Fransen en Britten willen de druk op Verdun verminderen met een aanval bij de rivier de Somme. De Frans-Britse aanval loopt uit op een fiasco: alleen al op de eerste dag verliezen de Britten 60.000 man.

Slag om Verdun.

Aan het westfront, een linie van 750 kilometer in België en Frankrijk, zit 4 jaar lang geen of nauwelijks beweging. Daar komt in 1917 verandering in als de Verenigde Staten zich bij de geallieerden voegen vanwege het torpederen van Amerikaanse schepen door de Duitsers en de toenadering van Duitsland tot het Amerikaanse buurland Mexico. De Amerikanen zorgen voor nieuwe energie aan het front, ook al missen ze oorlogservaring.

In alle oorlogvoerende landen krijgen de mensen te maken met schaarste hetgeen leidt tot onvrede met demonstraties als gevolg. Door de gigantische aantallen doden ontstaat er oorlogsmoeheid. Amerikaanse soldaten nemen de zogenaamde Spaanse griep mee die, als de oorlog is afgelopen en de soldaten naar huis gaan, uitgroeit tot een pandemie. Uiteindelijk overlijden zeker 20 miljoen mensen aan de griep. Na de Oktoberrevolutie in Rusland nemen de communisten de macht over en ontstaat de Sovjet-Unie. Het nieuwe land sluit vrede met Duitsland en verdwijnt van het strijdtoneel.

Duitsland zet in de lente van 1918 een groot offensief in om de oorlog in haar voordeel te beslechten. In juli wordt de Duitse opmars tot stilstand gedwongen hetgeen de ommekeer betekent in de oorlog. De Duisters worden bij Amiens teruggeslagen evenals bij St. Quentin in september. Door oorlogsmoeheid en linkse opstanden breken in heel Duitsland onlusten uit en in Kiel breekt een muiterij uit onder matrozen. De regering treedt af en de nieuwe regering wil een vredesakkoord. Op 10 november vlucht de Duitse keizer Wilhelm II naar Nederland. Een dag Later doet keizer Karel I van Oostenrijk-Hongarije hetzelfde en vlucht naar Zwitserland.

Op 11 november sluiten Britten, Fransen en Duitsers een wapenstilstand in een treinwagon bij het Franse Compiègne en is de Eerste Wereldoorlog voorbij. De vrede wordt in 1919 getekend in Versailles. De VS ratificeren het vredesverdrag niet: een aantal Amerikaanse senatoren is ervan overtuigd dat dit verdrag een nieuwe, nog grotere oorlog zal uitlokken.

Het wapenstilstandsrijtuig.

Gevolgen

Miljoenen mensen verliezen hun leven of raken gewond als gevolg van de oorlog. De wereldkaart is aan grondige herziening toe als er nieuwe staten ontstaan in Europa en het Midden-Oosten na het uiteenvallen van oude imperia. Uit deze nieuwe grenzen zullen talloze nieuwe conflicten ontstaan. De VS zijn een nieuwe wereldmacht. Op initiatief van de Amerikaanse president Woodrow Wilson wordt de Volkerenbond, de voorloper van de Verenigde Naties, opgericht om een nieuwe oorlog te voorkomen. Autoritaire ideologieën als communisme en fascisme winnen aan populariteit. Het algemeen kiesrecht wordt in veel democratische landen ingevoerd onder druk van de werkende klasse. Duitsland moet een enorme schadevergoeding betalen en grenzen worden willekeurig getrokken uit politiek oogmerk zonder zich bezig te houden met de belangen van de mensen die in die grensstreken wonen. Vluchtelingenstromen zijn het gevolg, evenals wraakgevoelens die zich zullen uiten voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog. In plaats van een sfeer van samenwerking in Europa, heerst er een sfeer van wantrouwen.

Vele Duitsers leven na de oorlog als gevolg van het Verdrag van Versailles in verbittering en zijn uit op wraak. Als na de oorlog in Europa de economie aantrekt, profiteert Duitsland daar niet van en groeien Duitsers in armoede en vernedering op. Hierdoor wordt de kiem gelegd voor een nog groter en gruwelijker wereldconflict, de Tweede Wereldoorlog.

(Bron: Apocalyps: de Eerste Wereldoorlog, VRT, TV5, Arte, npofocus.nl, wereldoorlog1418.nl, blikopdewereld.nl, Summa encyclopedie en woordenboek, Wikipedia)

Videofragment

In het videofragment ziet u uitbundige mensen in Parijse straten tijdens de wapenstilstandsdag in 1918, een overwinnings-defilé van onder andere het Amerikaanse leger ter bezegeling van de vrede op de Champs Elysées en de ondertekening van het verdrag Briand-Kellogg door vertegenwoordigers van een groot aantal verschillende landen, ter beëindiging van WOI.

Meer beelden van vroeger zien? Neem eens een kijkje in het online archief van het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid.